Dziwna, piękna, szokująca, szkaradna, zagadkowa, wprowadzająca w zakłopotanie, a nawet niepokojąca. Sztuka XX wieku do dziś wzbudza silne emocje. Jest przedmiotem sporów oraz skrajnych ocen odbiorców.
Wystawa przedstawia prace wybitnych i cenionych artystów polskiej sztuki XX wieku, tzw. klasyków sztuki nowoczesnej, jak i pionierów sztuki współczesnej. Prezentujemy najlepsze przykłady polskiego malarstwa i grafiki XX wieku ze zbiorów Muzeum Mikołaja Kopernika. W związku z tym, dzieła zostały wybrane głównie ze względu na nazwisko autora. Estetyka, forma wypowiedzi artystycznej, jak i technika prac jest bardzo różnorodna, tak samo jak wielowątkowa i wielopostaciowa była sztuka XX wieku. Eksponowane jest zarówno malarstwo, grafika, jak i asamblaże wykonane techniką autorską. To zbiór dosyć szczególny. Tematyczny dobór eksponatów muzealnych utrudnia problemową prezentację tendencji i indywidualnych zjawisk artystycznych. Zdaje się, że jedynym kryterium łączącym wszystkie prezentowane prace jest czas ich powstania. Doskonale ukazuje to jednak dwudziestowiecznego ducha pluralizmu.
Dwudzieste stulecie to burzliwy czas w historii Europy, a w tym Polski, czas gwałtownych przemian społecznych i politycznych, rozwoju technologicznego, ale i epoka dwóch wielkich wojen światowych. Z niespotykaną dotąd siłą i częstotliwością pojawiały się nowe kierunki w sztuce, od rewolucyjnej twórczości impresjonistów i ekspresjonistów, rozwoju sztuki abstrakcyjnej, awangardy, po załamanie się istniejącego dotychczas pojęcia piękna w sztuce i wachlarz reakcji oraz form wypowiedzi, które miały być adekwatne do przeżyć wojennych. Nie sposób, pobieżnie nawet, omówić wszystkich twórców i zjawiska, które były istotne dla sztuki tego okresu. Wybrane i zaprezentowane zostaną więc tylko te najbardziej charakterystyczne oraz znajdujące się w zbiorach Muzeum.
Sztuka polska XX wieku wplatała się w historię kraju i uczestniczyła w jego przemianach, stąd w Polsce zmiany przychodzą nieco później. Powstawały jednak prace na światowym poziomie, a artyści brali czynny udział w tworzeniu awangardowych prądów artystycznych. Tą specyficzną historię dwudziestowiecznej Polski, również i sztuki, często dzieli się na trzy okresy, uzależnione od dwóch wielkich konfliktów zbrojnych.
Sztukę pierwszych kilkunastu lat XX wieku, do wybuchu I wojny światowej, łączy się z okresem modernizmu (zapoczątkowanym już w końcu poprzedniego stulecia), w Polsce znanym także pod pojęciem Młodej Polski. Modernizm oznaczał między innymi zaznajomienie się z awangardowymi nurtami współczesnej sztuki europejskiej, a zwłaszcza z impresjonizmem, symbolizmem, ekspresjonizmem i secesją. Twórczość artystyczna w tym czasie była również silnie związana z patriotycznymi ideami kreowania polskości.
Drugi etap sztuki polskiej XX wieku to okres dwudziestolecia międzywojennego. Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu niepodległości przez Polskę, większość artystów odeszła od tematów związanych z historią. Twórcy niejako uwolnili się od zobowiązań społeczno-narodowych. Choć nadal istniała sztuka kontynuacyjna i tradycyjna, nastąpił rozkwit awangardowych nurtów międzywojnia. Nazwy kierunków artystycznych przestawały być wyłącznie pojęciami historycznymi, oznaczającymi działalność danej grupy artystów w określonym miejscu i czasie, o jednakowych środkach ekspresji. Stały się natomiast kategoriami typologicznymi, charakteryzującymi pewien typ twórczości. Poza tym, bardzo często zacierały się granice między poszczególnymi nurtami.
Charakterystyczny dla tego czasu jest dynamiczny rozwój ugrupowań, często zrzeszających twórców o różnych postawach artystycznych. Narodziły się i rozkwitły także talenty indywidualne, działające obok głównych nurtów (na wystawie reprezentowane są przez Józefa Gielniaka i tworzących po II wojnie światowej: Włodzimierza Szpingera i Danutę Leszczyńską-Kluzę). Warto wyróżnić więc kilka najważniejszych grup artystycznych działających w okresie dwudziestolecia międzywojennego: formiści, ugrupowanie „Bunt”, konstruktywiści z „Bloku” i „Praesensu” (Henryk Stażewski), kapiści (koloryzmem inspirowali się, nie należąc do Komitetu Paryskiego, również: Helena Cygańska-Walicka oraz Stanisław Borysowski), grupa „Artes”, „Grupa Krakowska” (Jonasz Stern, Adam Marczyński, Janusz Tarabuła), „Rytm”, Bractwo św. Łukasza, „Ryt” (Konrad Srzednicki, Bogna Krasnodębska-Gardowska).
Z jednej strony awangarda artystyczna próbowała stworzyć sztukę ponadnarodową, odcinając się od swych wcześniejszych, XIX-wiecznych korzeni, z drugiej strony nadal istniała artystyczna polityka państwa i próby stworzenia nowoczesnego stylu narodowego.
II wojna światowa była kolejnym punktem zwrotnym. W czasie jej trwania i tuż po sztuka nie powstawała już ze względów estetycznych, ale głównie z powodów egzystencjalnych. Podobnie jak po zakończeniu I wojny światowej, wśród artystów powrócił głód nowoczesności. Zadawano sobie pytanie, jaki język wypowiedzi artystycznej jest adekwatny do przeżytych traum i tragedii wojennych. Powojenne dzieje charakteryzują się kilkoma krótkotrwałymi, ale wyraźnie zróżnicowanymi etapami twórczości.
Lata bezpośrednio po wojnie to czas odbudowy życia artystycznego oraz powrotu do przerwanych działalności. Nastąpiło naturalne przedłużenie aktywności kierunków i ugrupowań istniejących już przed 1939 r. Okres między 1949 a 1955 r. to etap narzuconego przez państwo realizmu socjalistycznego (część twórczości Wojciecha Fangora). Jednak w 1955 r. artyści zaczęli się wyłamywać. Pomimo licznych sugestii władz państwowych, interesowano się najnowszymi nurtami sztuki europejskiej i światowej. Na przełomie lat 50. i 60. nastąpił powszechny zwrot ku różnym rodzajom abstrakcji, która stała się synonimem nowoczesności. Jak grzyby po deszczu, pełne entuzjazmu dla sztuki wyzwolonej z więzów treści, powstawały nowe ugrupowania artystyczne. Jednym z nich była „Grupa Toruńska”, zrzeszająca malarzy, rzeźbiarzy i grafików o różnych orientacjach artystycznych (Stanisław Borysowski, Teresa Jakubowska).
Kierunkiem wiodącym stała się abstrakcja (uprawiana przez: Walentego Gabrysiaka, Witolda Damasiewicza, Aleksandrę Jachtome, Ryszarda Otrębe, Stanisława Borysowskiego, Wojciecha Fangora). W połowie lat 60. powstała tzw. nowa figuracja (Marek Sapetto, Zygmunt Czyż) z tendencją do ekspresyjnej deformacji (Grupa Wprost – Maciej Bieniasz). Różne odmiany sztuki abstrakcyjnej, jak i nowej figuracji, są kontynuowane do chwili obecnej (Dorota Grynczel, Józef Oraczewski). W opozycji do powszechnej abstrakcji powstała Grupa Realistów, podkreślająca znaczenie sztuki figuratywnej (Jerzy Krawczyk – należący do grupy, ale jednocześnie tworzący jakby poza kanonem).
Lata 60. i 70. przyniosły kolejne zmiany. Zaczęły się zacierać granice tradycyjnych podziałów gatunkowych, np. między rzeźbą i malarstwem (Władysław Hasior, Witold Masznicz). Pojawiają się również całkiem nowe formy wypowiedzi artystycznej, popularne i obecne w sztuce do dziś: environment (Wojciech Fangor), happening, performance, instalacje, wideo-art i wiele innych.
Tą wystawą chcemy przypomnieć zwiedzającym, że Muzeum Mikołaja Kopernika to nie tylko Kopernikana. W zbiorach, obok zabytków związanych z Mikołajem Kopernikiem, obiektów z historii medycyny, astronomii, numizmatów i kolekcji rzemiosła artystycznego oraz sztuki dawnej, znajduje się również sztuka nowoczesna i współczesna, reprezentatywne dzieła wybitnych artystów, cieszących się powszechnym uznaniem.
Kolekcja sztuki miała swój początek wraz założeniem Muzeum w 1948 r. Gromadzono dzieła związane z Mikołajem Kopernikiem, tematyką astronomiczną, kosmosem, Fromborkiem i ziemią warmińską, w tym sztukę współczesną. Rozwój kolekcji sztuki współczesnej Muzeum zawdzięcza przede wszystkim dwóm kustoszom: Róży Maliszewskiej oraz Elżbiecie Topolnickiej. Bardzo duży wpływ na muzealne zbiory miały również organizowane w latach 1973-1980 międzynarodowe plenery malarskie pod hasłem „Kopernik-Kosmos”, przemianowane później na „Spotkania Fromborskie”. Przez lata udało się zgromadzić prace artystów reprezentujących ośrodki o dużej sile oddziaływania artystycznego. Od 1983 r. przez wiele lat miejscem do prezentacji dzieł sztuki współczesnej była galeria na Wieży Radziejowskiego. Wystawy początkowo składały się ze zbiorów muzealnych, a w późniejszych latach prezentowano również prace różnych, aktywnych wówczas artystów.
Dziś nową przestrzenią wystawienniczą staje się południowy ryzalit dawnego pałacu biskupiego. Jak w wieży, również i tu, klatka schodowa z obejściem na każdym piętrze, będzie służyć prezentowaniu dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej. Nowa wystawa stanowi niejako zwiastun przyszłych ekspozycji sztuki współczesnej i nie tylko.
