Mikołaj Kopernik to jedna z najbardziej fascynujących postaci okresu renesansu. Znany jest przede wszystkim jako „twórca” teorii heliocentrycznej, która dała początek współczesnym poglądom na budowę świata. Urodził się w Toruniu 19 lutego 1473 r. Był jednym z czworga dzieci krakowskiego kupca Mikołaja Kopernika i Barbary z domu Watzenrode. Miał dziesięć lat, gdy zmarł jego ojciec. Osieroconą rodziną zaopiekował się brat matki – Łukasz Watzenrode, przyszły biskup warmiński.

Dzięki opiece wuja Mikołaj otrzymał gruntowne wykształcenie. Studiował w Akademii Krakowskiej w czasie, gdy na uczelni największy rozkwit przeżywała astronomia. Wyniósł stąd szeroką wiedzę humanistyczną i zamiłowanie do nauki o „sferach niebieskich”. Następnie studiował we Włoszech prawo i medycynę, a dodatkowo zajmował się matematyką i astronomią. Studia prawnicze rozpoczął w 1496 r. w Bolonii. W 1500 r. prawdopodobnie odbył praktykę prawniczą w kancelarii papieskiej w Rzymie. W Wiecznym Mieście przypuszczalnie wygłosił też publiczny wykład z zakresu matematyki. W 1503 r. uzyskał w Ferrarze dyplom doktora prawa kanonicznego. Jednocześnie ukończył studia medyczne w Padwie, uzyskując prawo do prowadzenia praktyki lekarskiej. W tymże roku Mikołaj Kopernik opuścił Italię i przybył na Warmię, gdzie od 1489 r. biskupem był Łukasz Watzenrode.

Warmia do 1466 r. stanowiła część państwa krzyżackiego. W 1243 r. na terenie Prus i Ziemi Chełmińskiej zostały utworzone cztery biskupstwa, w tym warmińskie. Na mocy aktu powołującego diecezję biskup warmiński otrzymał jedną trzecią jej terytorium jako swoje uposażenie. Ziemia nadana biskupowi na własność to historyczna Warmia. Przekazaną mu w posiadanie częścią diecezji biskup podzielił się z kapitułą. W latach 1466-1772 Warmia wchodziła w skład Korony Polskiej.

Dzięki zabiegom Łukasza Watzenrodego już w 1497 r. Kopernik został przyjęty do kapituły warmińskiej. Pierwsze lata swojego pobytu na Warmii (lata 1503-1510) spędził jednak na dworze biskupim w Lidzbarku Warmińskim jako osobisty sekretarz i lekarz Watzenrodego. W chwilach wolnych od obowiązków przenosił na papier swoje poglądy. W Lidzbarku stworzył „Zarys podstaw astronomii”, będący szkicem jego teorii. Przetłumaczył też na łacinę „Listy obyczajowe, sielskie i miłosne” greckiego pisarza Teofilakta Symokatty. Zostały one wydane w 1509 r. w Krakowie, a zadedykował je Mikołaj wujowi – biskupowi Łukaszowi Watzenrode. W ten sposób okazał wdzięczność swojemu protektorowi. Wkrótce potem, w 1510 r. opuścił dwór w Lidzbarku i udał się do Fromborka, aby rozpocząć życie regulowane statutami kapituły.

Warmińska kapituła katedralna cieszyła się w XVI w. w szerokimi uprawnieniami. Miała prawo wyboru biskupa i służyła pomocą w zarządzaniu diecezją. Posiadała osobowość prawną, własną rezydencję, dzwonnicę, skarbiec, archiwum, barwy, tarczę z herbem i pieczęć. Trzecią część Warmii stanowiły dobra, z których czerpała dochody. Kanonikat zapewniał Kopernikowi dostatni byt, wiązał się jednak z szeregiem obowiązków. Najważniejsze z nich dotyczyły organizowania służby bożej, obejmowały modlitwy chórowe i służbę liturgiczną. Ponieważ w tym czasie kanonicy często nie mieli święceń kapłańskich, obowiązki służby bożej wypełniali za nich wikariusze. Inne powinności kanoników wiązały się z posiadaniem przez kapitułę rozległych dóbr ziemskich, a także obejmowały dbałość o katedrę i otaczające ją mury. Istniał szereg urzędów, na których kanonicy często się zmieniali. Kopernik w ciągu swojego czterdziestoletniego pobytu na Warmii pełnił różne funkcje: był kanclerzem, wizytatorem, przełożonym kasy aprowizacyjnej, administratorem dóbr kapituły, posłem, opiekunem stołu kapituły, przełożonym kasy budowlanej, urzędnikiem do spraw nadzoru nad uzbrojeniem warowni fromborskiej, urzędnikiem odpowiedzialnym za nadzór nad wykonywaniem testamentów. W związku z pełnieniem tychże funkcji (czasami dwóch jednocześnie) Mikołaj często opuszczał swój dom we Fromborku.

Urząd administratora dóbr kapituły miał swoją siedzibę w Olsztynie. Kopernik, sprawując ten urząd w latach 1516-1521, odbył około 71 podróży do warmińskich wsi, zasiedlając osadnikami puste ziemie kapituły. W 1521 r., również jako administrator, organizował obronę Olsztyna przed wojskami krzyżackimi. Dobrze znał Warmię i angażował się w życie gospodarcze i polityczne Prus Królewskich. W 1512 r. sporządził mapę Warmii i zachodnich rubieży Prus Królewskich przeznaczoną na zjazd rady królewskiej w Poznaniu. Na zjeździe stanów Prus Królewskich w Grudziądzu w 1522 r. wygłosił traktat „Zasady bicia monety” (łac. Modus cudendi monetam), zawierający projekt reformy systemu monetarnego w Prusach. Uważa się, że współpracował z Bernardem Wapowskim przy sporządzaniu mapy Królestwa Polskiego i Litwy, a przez cały ten czas służył kanonikom i biskupowi jako lekarz.

Mimo tak licznych zajęć znajdował czas na obserwacje nieba, obliczenia i pisanie dzieła, które zawierało nowe spojrzenie na budowę świata i zapewniło jego autorowi ważne miejsce w historii nauki. Prowadził badania, kiedy tylko miał czas i gdy pozwalała na to aura. Instrumenty, którymi się posługiwał, wykonał z drewna jodłowego, wzorując się na instrumentarium antycznym. Najprostszym przyrządem był kwadrant, którym mierzył kątową wysokość Słońca nad horyzontem. Do dokładniejszych pomiarów wysokości Kopernik używał przyrządu zwanego trikwetrum, czyli trójkąta paralaktycznego, zaś do obserwacji gwiazd najbardziej skomplikowanego instrumentu – astrolabium pierścieniowego. Przyrządy te ustawiał w przylegającym do jego kanonii ogrodzie na dobrze wypoziomowanej płycie – łac. pavimentum.

Koncepcję swojej teorii budowy świata zawarł astronom we wspomnianym już, opracowanym przed 1510 r. w Lidzbarku Warmińskim, „Zarysie podstaw astronomii”. Swoje główne dzieło „O obrotach” (łac. De revolutionibus) ukończył w 1530 r., długo nie mógł się jednak zdecydować na jego opublikowanie. Dopiero przybyły do Fromborka w 1539 r. Jerzy Joachim von Lauchen, zwany Retykiem, namówił Kopernika do wydania dzieła drukiem. Najpierw Retyk opublikował jednak w 1540 r. w Gdańsku „Opowiadanie pierwsze” (łac. Narratio prima), które propagowało teorię heliocentryczną. Rok później opuszczał Prusy, zabierając ze sobą gotowy rękopis „O obrotach”. Zanim ukazała się całość dzieła, w połowie 1542 r. w oficynie Jana Lufta w Wittenberdze wyszła drukiem rozprawka pod tytułem „O bokach i kątach trójkątów” (łac. De lateribus et angulis triangulorum), zawierająca trzy końcowe rozdziały księgi pierwszej „O obrotach”. Całość De revolutionibus ukazała się drukiem w 1543 r. w Norymberdze. W tym samym roku, prawdopodobnie 21 maja (nie mamy całkowitej pewności co do daty dziennej), Kopernik zmarł we Fromborku. Pierwsze wydanie „O obrotach” zostało opatrzone przez wydawcę przedmową, która przedstawiała dzieło jako zawierające nie do końca udowodnione hipotezy. Od tej pory jednak żaden uczony zajmujący się astronomią nie mógł pozostać obojętny wobec teorii heliocentrycznej.

fragment publikacji muzealnej „Świat Kopernika w świetle zabytków ze zbiorów Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku”